موزه حشرات هایك میرزایانس که به‌اختصار HMIM (سرواژگان نام انگلیسی موزه، Hayk Mirzayans Insect Museum) نامیده می‌شود، بیش از 75 سال قدمت دارد و هم‌اکنون با حدود چهار میلیون و چهارصد هزار نمونه حشره، ازجمله بیش از 1660 نمونه تایپ (Type)، بزرگ‌ترین موزه حشرات در ایران و منطقه خاورمیانه است. این موزه در حال حاضر متشکل از ده مجموعه بال‌پولک‌داران (Lepidoptera)، سخت‌بال‌پوشان (قاب‌بالان) (Coleoptera)، راست‌بال‌مانندها (Orthopteroidea) (شامل ملخ‌ها، جیرجیرك‌ها، آبدُزك‌ها، سوسری‌ها، شیخک‌ها، چوبک‌مانندها و گوش‌خیزک‌ها)، بال‌غشائیان (Hymenoptera)، دوبالان (Diptera)، چندجوربالان (Hemiptera) (شامل سن‌ها، زنجره‌ها و زنجرك‌ها، شپشك‌های گیاهی، سفیدبالك‌ها، پسیل‌ها، شته‌ها)، بال‌توری‌ها (Neuroptera)، بال‌ریشك‌داران (Thysanoptera)، برابربالان (موریانه‌ها) (Isoptera) و حشرات دیگری از راسته‌های كوچك و مهجور است. مجموعه‌های بال‌غشائیان، دوبالان، چندجوربالان، بال‌توری‌ها، برابربالان و حشرات راسته‌های كوچك و مهجور همگی در یك سالن (حدود 109 مترمربع) نگه‌داری می‌شوند، اما مجموعه‌های بال‌پولک‌داران (حدود 139 مترمربع)، سخت‌بال‌پوشان (حدود 191مترمربع) و راست‌بال‌مانندها (حدود 88 مترمربع) به‌تفكیك در سالن‌های مجزا جای گرفته‌اند. حشراتِ داخل سالن‌ها در كمدهای چوبی (هرکدام دارای 40 جعبه) مخصوص نگه‌داری نمونه‌های سوزن‌خورده، الكلی و اسلایدی نگه‌داری می‌شوند. علاوه‌براین، مجموعه جداگانه‌ای در موزه حشرات هایک میرزایانس به نام مجموعه نمونه‌های خشک وجود دارد که شامل شپشك‌های گیاهی و سفیدبالك‌ها روی برگ‌ها و شاخه‌های خشک‌شده گیاهان است. این نمونه‌ها داخل پاکت‌های کاغذی نگه‌داری می‌شوند. در سال 1389، مساحتی به وسعت حدود 74 مترمربع به‌عنوان «سالن اصلی موزه و كلكسیون‌های مربوطه» به موزه اضافه شده كه نزدیك به 13 مترمربع آن به «اتاق ضدعفونی حشرات موزه» اختصاص دارد. موزه حشرات هایك میرزایانس مجموعه‌ای عظیم از حشرات ایران با بیش از چهار میلیون و سیصد و نود هزار نمونه مشتمل بر 25000 گونه (اعم از شناسایی‌شده و شناسایی‌نشده) است. این تعداد نمونه حشره در مجموعه‌های مختلف موزه به‌شرح زیر نگه‌داری می‌شوند:

1- مجموعه سخت‌بال‌پوشان (قاب‌بالان) با بیش از یک و نیم میلیون نمونه و 2800 گونه شناسایی‌شده.

2- مجموعه بال‌پولک‌داران با بیش از یک و نیم میلیون نمونه و 3000 گونه شناسایی‌شده.

3- مجموعه راست‌بال‌مانندها با بیش از 500 هزار نمونه و 370 گونه شناسایی‌شده.

4- مجموعه چندجوربالان با بیش از 340 هزار نمونه و 1150 گونه شناسایی‌شده.

5- مجموعه بال‌غشائیان با بیش از 210 هزار نمونه و حدود 1000 گونه شناسایی‌شده.

6- مجموعه دوبالان با بیش از 200 هزار نمونه و 1000 گونه شناسایی‌شده.

7- مجموعه بال‌توری‌ها با بیش از 5000 نمونه و 20 گونه شناسایی‌شده.

8- مجموعه بال‌ریشك‌داران با بیش از 3000 نمونه و 90 گونه شناسایی‌شده. ‌

9- مجموعه برابربالان (موریانه‌ها) با بیش از 550 نمونه و 32 گونه شناسایی‌شده.

10- مجموعه حشرات راسته‌های كوچك و مهجور با بیش از 11000 نمونه.

11- مجموعه نمونه‌های خشک (شامل شپشك‌های گیاهی و سفیدبالك‌ها روی برگ‌ها و شاخه‌های خشک‌شده گیاهان) با بیش از 50 هزار نمونه.

 

چنانچه در بالا اشاره شد، در موزه حشرات هایك میرزایانس بیش از 1660 نمونه تایپ، شامل بیش از 140 هولوتایپ (Holotype)، 1470 پاراتایپ (Paratype) و حدود 50 آلوتایپ (Allotype)، نگه‌داری می‌شود. نمونه‌های تایپ به‌عنوان استانداردی برای تعیین نام علمی و تشخیص گونه‌های مشابه حائز اهمیت هستند. همچنین، افزون بر نمونه‌های متعلق به فون حشرات ایران، نمونه‌های خارجی متعددی، تحت عناوین تبادل یا هدیه از کشورهای مختلف در این موزه نگه‌داری می‌شوند. قدیمی‌ترین نمونه موجود در موزه حشرات هایك میرزایانس، گونه‌ای جیرجیرک با نام علمی Gryllomorpha adspersa Bolivar از خانواده Gryllidae است که بیش از یک قرن پیش در سال 1899 میلادی توسط حشره‌شناس اسپانیایی به نام Manuel Martínez de la Escalera از خوزستان جمع‌آوری شده‌است (شکل 1).

شکل 1- گونه Gryllomorpha adspersa، قدیمی‌ترین نمونه موزه حشرات هایک میرزایانس (عکس از محسن مفیدی نیستانک).

حفظ و توسعه این مجموعه‌های ارزشمند حشرات نیازمند مراقبت و هوشیاری مداوم و رعایت استانداردهای جهانی است كه در قالب فعالیت‌های زیر انجام می‌گیرد:

- ایجاد فضای فیزیكی جهت رده‌بندی و مطالعه نمونه‌های موجود در موزه.

- سامان‌دهی نمونه‌های حشرات موزه.

- ایمن‌سازی مجموعه‌های حشرات در مقابل آتش‌سوزی.

- ضدعفونی دوره‌ای ‌مجموعه‌های حشرات در مقابل آفات موزه.

- توسعه مجموعه‌های مربوط به راسته‌های مختلف حشرات.

- گسترش ارتباط با سایر موزه‌ها و مراكز تحقیقاتی مطالعات سیستماتیك حشرات به‌منظور تبادل نمونه‌ها، انجام پروژه‌های مشترك بیوسیستماتیك، برگزاری دوره‌ها و كارگاه‌های آموزشی.

اعتبار موزه حشرات هایك میرزایانس

در اجرای ماده 1 از قانون تشكیل سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری مصوب 23 دی ماه 1382 خورشیدی و نظر به قانون راجع به حفظ آثار ملی مصوب 12 آبان ماه 1309 خورشیدی، نظام‌نامه اجرایی آن و ماده واحده قانون ثبت آثار ملی مصوب آبان ماه 1352 خورشیدی، بند «ج» از ماده واحده قانون تشكیل سازمان میراث فرهنگی كشور مصوب 10 بهمن ماه 1364 خورشیدی، بند ششم از ماده سوم قانون اساسنامه میراث فرهنگی كشور، مصوب 28 تیرماه 1366 خورشیدی و بنا به تأیید شورای سیاست‌گذاری ثبت میراث فرهنگی كشور مورخ 5 الی 8 دی ماه 1390 خورشیدی؛ اثر فرهنگی تاریخی مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشكی كشور (و كلیت ساختمان و نمونه‌های موزه حشرات هایك میرزایانس) با قدمت دوره پهلوی و موقعیت جغرافیایی شهر تهران، بلوار چمران، خیابان یمن، به شماره 30500 مورخ 8/10/1390 در فهرست آثار ملی ثبت گردید. حجم بالای نمونه‌های طبقه‌بندی‌شده، همکاری‌های گسترده بین‌المللی با موزه‌های حشره‌شناسی جهان، انتشار ده‌ها مقاله، کاتالوگ و چک‌لیست از حشرات موزه، نگه‌داری ده‌ها نمونه تایپ، همراه با حضور متخصصان مجرب رده‌بندی حشرات در موزه حشرات هایك میرزایانس، سبب شده‌است تا بخش تحقیقات رده‌بندی حشراتِ مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشكی كشور، از دهه‌های پیش، تنها مرجع معتبر تشخیص و شناسایی فون حشرات ایران شناخته شود و پاسخگوی نیازهای تحقیقاتی مربوط باشد.

فهرست برخی از گونه‌های حشرات که به افتخار اعضای بخش تحقیقات رده‌بندی حشرات نام‌گذاری شده‌اند

1. Abgrallaspis kaussarii Balachowsky, 1959 (Hem.: Diaspididae)

2. Aeliomorpha pazukii Hoberlandt, 1997 (Hem.: Pentatomidae)

3. Agriotes hivae Platia, 2008 (Col.: Elateridae)

4. Aporia crataegi pazukii Gross & Ebert, 1975 (Lep.: Pieridae)

5. Aradus safavii Hoberlandt, 1974 (Hem.: Aradidae)

6. Bembidion mirzayani (Morvan, 1973) (Col.: Carabidae)

7. Brachyunguis kaussarii Remaudière & Davatchi, 1955 (Hem.: Aphididae)

8. Calydus mirzayani Kaszab, 1968 (Col.: Meloidae)

9. Carabus (Megodontus) stroganowi mofidii Deuve, 2000 (Col.: Carabidae)

10. Carabus adamsi serriae Deuve, 2000 (Col.: Carabidae)

11. Chaitaphis safavii Remaudière, 1989 (Hem.: Aphididae)

12. Chalcopis mirzayansi Hoberlandt & Safavi, 1981 (Hem.: Pentatomidae)

13. Chlamydatus sarafrazii Linnavuori, 1998 (Hem.: Miridae)

14. Cicadatra mirzayansi Dlabola, 1981 (Hem.: Cicadidae)

15. Conophyma pazukii Mirzayans, 1991 (Orth.: Dericorythidae)

16. Cryptotrogus borumandi Montreuil & Keith, 2017 (Col.: Melolonthidae)

17. Cryptotrogus ebrahimii Montreuil & Keith, 2017 (Col.: Melolonthidae)

18. Deltomerus boroumandi Deuve, 2011 (Col.: Carabidae)

19. Diaspidiotus kaussarii Balachowsky 1950 (Hem.: Diaspididae)

20. Dyspessa alipanahae Yakovlev, 2008 (Lep.: Cossidae)

21. Enoplops hashemii Hoberlandt, 1989 (Hem.: Coreidae)

22. Euapatura mirza Ebert, 1971 (Lep.: Nymphalidae)

23. Forda kaussarii Davatchi & Remaudière, 1957 (Hem.: Aphididae)

24. Gonaspidiotus kaussarii (Balachowsky, 1959) (Hem.: Diaspididae)

25. Iraniobia mirzayani Descamps, 1967 (Orth.: Dericorythidae)

26. Khayyamia mirzayani (Popov, 1951) (Orth.: Dericorythidae)

27. Lathrobium serriae Assing, 2007 (Col.: Staphylinidae)

28. Lithodusa mirzayani Ünal, 2012 (Orth.: Tettigoniidae)

29. Lysiphlebus safavii Stary, 1985 (Hym.: Braconidae)

30. Maladera (Eusericula) mofidii Montreuil & & Keith, 2009 (Col.: Scarabaeidae)

31. Maladera hivae Montreuil & Keith, 2009 (Col.: Scarabaeidae)

32. Medon serriae Assing, 2007 (Col.: Staphylinidae)

33. Mormia pazukii Ježek, 1984 (Dip.: Psychodidae)

34. Ochthebius hivae Jäch, Irani & Delgado, 2013 (Col.: Hydraenidae)

35. Oopristus safavii Steffan, 1968 (Hym.: Torymidae)

36. Perloma boroumandi (Dlabola, 1981) (Hem.: Kinnaridae)

37. Phalangonyx mirzayani (Petrovitz, 1968) (Col.: Melolonthidae)

38. Philonthus broumandi Bohác, 1981 (Col.: Staphylinidae)

39. Platymetopius safavii Dlabola, 1971 (Hem.: Cicadellidae)

40. Psammodromius mirzayani Morvan, 1977 (Col.: Carabidae)

41. Rhytidodus haschemii Dlabola, 1974 (Hem.: Cicadellidae)

42. Scopaeus borumandi Frisch, 2010 (Col.: Staphylinidae)

43. Scopaeus serriae Frisch, 2006 (Col.: Staphylinidae)

44. Stevenia gilasiani Ziegler, Gisondi & Cerretti, 2019 (Dip.: Rhinophoridae)

45. Tabanus hashemii Ježek, 1981 (Dip.: Tabanidae)

46. Tabanus pazukii Ježek, 1990 (Dip.: Tabanidae)

47. Tabanus safavii Ježek, 1981 (Dip.: Tabanidae)

48. Tanyproctoides mirzayansinus Keith & Montreuil, 2004 (Col.: Melolonthidae)

49. Tanyproctus mirzayani Petrovitz, 1968 (Col.: Scarabaeidae)

50. Tituboea mirzayani (Lopatin, 1985) (Col.: Chrysomelidae)

51. Trechus mirzayani Morvan, 1974 (Col.: Carabidae)

52. Trichiura mirzayani Ebert, 1971 (Lep.: Lasiocampidae)

53. Verdanus pazoukii Dlabola, 1980 (Hem.: Cicadellidae)

54. Yelicones manzarii Areekul & Quicke, 2006 (Hym.: Braconidae)

55. Zygaena mirzayansi Hofmann & Keil, 2010 (Lep.: Zygaenidae)